Theo Đông y, bách bộ có tính ấm, vị ngọt, đắng và quy kinh Phế. Thảo dược tự nhiên này được sử dụng rộng rãi để làm thuốc bổ phổi, ôn phế, sát trùng và chữa ho. Với những đặc tính độc đáo này, bách bộ đã trở thành một trong những nguyên liệu quý giá trong lĩnh vực y học truyền thống.
I. Mô tả về cây bách bộ
1. Đặc điểm thực vật
Dây ba mươi là một loại thực vật dây leo, sống được nhiều năm. Thân cây mảnh và nhẵn, có chiều dài trung bình từ 6 – 8 m. Ở gốc cây, có nhiều rễ củ mọc thành chùm khoảng 10 – 20 hoặc 30 củ. Mỗi cây có thể có lên đến gần 100 củ. Củ ba mươi có chiều dài khoảng 15 – 20 cm và rộng 1,5 – 2 cm.
Lá dây ba mươi giống lá củ nâu, mọc so le, có hình dạng tim hoặc thuôn dài. Lá có gân chính hình cung chạy dọc từ cuống đến ngọn lá. Ngoài ra, còn có từ 10 – 12 gân ngang nhỏ dày và song song với gân chính.
Hoa dây ba mươi mọc ở kẽ lá, thường có 1 – 2 hoa to, có cuống dài 2 – 4 cm. Mặt ngoài hoa có màu vàng lục, còn mặt trong có màu đỏ tía. Hoa có 4 nhị dài 4 – 5 cm và chỉ nhị ngắn. Hoa dây ba mươi thường có mùi thối và thường ra vào mùa hè. Quả của cây là quả nang, nặng chứa nhiều hạt.
2. Phân bố
Dây ba mươi có thể được tìm thấy ở nhiều quốc gia như Trung Quốc, Ấn Độ, Malaysia và Nhật Bản. Ở Việt Nam, cây này mọc hoang nhiều ở các vùng rừng núi như Phú Thọ, Thanh Hóa, Hòa Bình và Bắc Giang.
3. Bộ phận dùng, thu hái, chế biến và bảo quản
- Bộ phận dùng: Rễ củ
- Thu hái: Rễ củ ba mươi thường được thu hoạch vào mùa thu đông đến đầu mùa xuân năm sau.
- Chế biến: Rễ củ ba mươi sau khi thu hái về được rửa sạch, có thể để nguyên củ hoặc bổ đôi ra phơi hay sấy khô.
- Bảo quản: Nơi khô thoáng, tránh ánh nắng mặt trời chiếu trực tiếp và tránh ẩm.
4. Thành phần hóa học
Rễ củ cây bách bộ chứa nhiều alcaloid, bao gồm các thành phần như isotuberostemonin, stemonin, stemin, tuberostemonin, oxytuberostemonin, hypotuberostemonin, protid 9.0%, lipid 0.83%, glucid 2.3% và các acid hữu cơ như citric, malic, formic và suecunic.
II. Vị thuốc Bách bộ
1. Tính vị
Bách bộ có tính ấm, vị ngọt và đắng.
2. Quy kinh
Bách bộ quy kinh Phế.
3. Tác dụng dược lý
- Tác dụng theo Y học cổ truyền: Dây ba mươi có tác dụng sát trùng, diệt rận và nhuận phế chỉ khái. Do đó, thuốc có tác dụng chữa bách nhật khái (ho gà), giun kim, chàm lở, thương phong khái thấu, phế lao và chấy rận.
- Tác dụng theo Y học hiện đại: Bách bộ có tác dụng diệt ký sinh trùng như muỗi, bọ chét, chấy rận và ấu trùng ruồi. Ngoài ra, nó còn có tác dụng kháng vi khuẩn và lên hệ hô hấp.
4. Cách dùng và liều lượng
Dây ba mươi thường được dùng dưới dạng thuốc sắc, nấu thành cao hoặc nghiền thành bột. Liều lượng sử dụng phụ thuộc vào từng bệnh lý. Ví dụ, đối với ho, liều dùng mỗi ngày dưới dạng nấu thành cao hoặc sắc thuốc là 6 – 20 gram. Đối với trị giun đũa, liều dùng là 7 – 10 gram, và giun kim 40 gram bách bộ tươi.
5. Kiêng kỵ
Mặc dù bách bộ có tác dụng bổ phổi, giúp chữa ho và một số bệnh lý khác, nhưng những người có tỳ vị hư yếu nên hạn chế sử dụng để tránh ngộ độc. Trong trường hợp ngộ độc, người bệnh nên giải độc bằng cách uống nước ép gừng tươi.
III. Bài thuốc chữa bệnh từ bách bộ theo kinh nghiệm dân gian
- Điều trị ho sốt phế nhiệt ở trẻ: Sử dụng bách bộ, thạch cao, cát căn và bối mẫu, mỗi vị 30 gram đem tán bột min. Mỗi ngày cho trẻ uống 2 lần, mỗi lần uống 12 gram.
- Điều trị ho nhiều: Dùng dây bách bộ, bao gồm cả rễ và dây khoảng 80 gram đem rửa sạch và giã lấy nước. Sau đó vắt lấy nước cốt trộn với mật ong. Cuối cùng đem nấu thành cao và dùng ngậm rồi nuốt từ từ.
- Chữa ho lâu ngày: Sử dụng 80 gram rễ bách bộ đem rửa sạch và giã lấy nước. Sắc thuốc cho đến khi dẻo quánh lại. Mỗi ngày uống 3 lần, mỗi lần uống 1 muỗng canh. Sử dụng liên tục cho đến khi bệnh khỏi hẳn.
- Trị ho không dứt: Dùng củ bách bộ đem hơ trên lửa cho đến khi khô. Mỗi lần lấy một ít nhai ngậm rồi nuốt nước.
- Chữa côn trùng chui vào lỗ tai: Sử dụng bách bộ đã sao đem nghiền thành bột mịn và trộn với dầu mè rồi bôi trong tai.
- Điều trị đau bụng do sán: Dùng bách bộ nấu thành cao và uống thường xuyên để phòng trị các loại trùng.
- Chữa giun kim: Cách 1: Sử dụng bách bộ, sử quan tử và binh lang, mỗi vị thuốc có lượng bằng nhau đem tán bột mịn. Sau đó trộn chung với bột Vaseline và bôi vào xung quanh hậu môn. Cách 2: Dùng 30 gram bách bộ đêm sắc cô còn 10 – 20 ml. Mỗi tối người bệnh nên thụt lưu đại tràng. Thực hiện liên tục 2 – 3 tối để đạt kết quả tốt.
Những bài thuốc chữa bệnh từ bách bộ trên chỉ mang tính chất tham khảo. Trước khi sử dụng thảo dược này để chữa bệnh, người bệnh nên tham khảo ý kiến của bác sĩ để giảm thiểu nguy cơ rủi ro có thể xảy ra.
Trân trọng thông tin từ www.lrc-hueuni.edu.vn
