Cánh kiến đỏ, loại nhựa đỏ được tiết ra bởi Rệp son cánh kiến đỏ (Laccifer lacca Kerr), không chỉ được sử dụng trong bài thuốc dân gian mà còn có thể chế biến thành đồ dùng sinh hoạt. Bài viết dưới đây sẽ giới thiệu về công dụng và cách sử dụng của vị thuốc đặc biệt này.
1. Cánh kiến đỏ: Giới thiệu và mô tả
1.1. Mô tả dược liệu
Cánh kiến đỏ, còn được biết đến với các tên gọi khác như Tử giao, Xích giao, Tử thảo nhung, Hoa một dược, Tử ngạnh, Dương cán tất, Tử trùng giao, thuộc họ Sâu cánh kiến (Lacciferideae).
Vị thuốc này là chất nhựa có màu đỏ được tiết ra bởi loài Rệp son cánh kiến (Laccifer lacca Kerr).
Vị thuốc là chất nhựa có màu đỏ được tiết ra bởi loài Rệp son cánh kiến
Rệp son cánh kiến là loài côn trùng có kích thước nhỏ, dài 0.6 – 0.7mm, rộng khoảng 0.3 – 0.35mm, hình dạng giống như một chiếc thuyền nhỏ. Rệp son cánh kiến có 2 râu và vòi nhỏ ở miệng để hút nhựa từ cây. Thân gồm có 2 đôi lỗ thở, 3 đôi chân, bụng dài và ngực gồm có 3 đốt. Rệp son cánh kiến cái cho vị thuốc cánh kiến đỏ, còn con đực thì nhựa mỏng, nhỏ và không có dược tính mạnh nên hầu như không được sử dụng.
1.2. Bộ phận dùng
Thường sử dụng nhựa do rệp son cánh kiến cái tiết ra. Bảo quản ở nơi khô ráo và tránh nhiệt độ cao.
1.3. Thành phần hóa học
Trong dược liệu, cánh kiến đỏ chứa khoảng 75% chất nhựa, 4 – 6% chất sáp, 5 – 6% chất màu và tạp chất khác (mảnh gỗ, xác rệp son) khoảng 9%, độ ẩm chừng 3,5%. Thành phần chủ yếu trong nhựa cánh kiến là những chất cao phân tử do lactic của acid shellolic và acid alcuritic.
1.4. Phát triển và thu hoạch
Để thu hoạch cánh kiến đỏ, cần chú ý 2 điều:
- Chọn cây chủ, tức là cây cung cấp thức ăn cho rệp son cánh kiến trong suốt cả vòng đời để sản xuất nhựa.
- Thả và thu hoạch cánh kiến.
Rệp son cánh kiến cho dược liệu Cánh kiến đỏ
Thu hoạch cánh kiến đỏ thường diễn ra từ tháng 8 đến 10 và từ tháng 9 đến 10 hàng năm. Để thu hoạch cánh kiến đỏ, cần chọn cây chủ (cây cung cấp thức ăn cho rệp son cánh kiến) sau đó thả rệp son cánh kiến vào tháng 4 – 5 hàng năm.
Khi đến thời điểm thu hoạch, gỡ bỏ tổ và ngâm trong nước trong 2 ngày đêm. Sau đó, trải tổ phơi ở nơi thoáng gió và có bóng râm. Cần tránh phơi và sấy ở nhiệt độ cao để tránh làm tổ kiến chảy ra và đóng thành cục.
2. Công dụng của Cánh kiến đỏ
Cánh kiến đỏ là một vị thuốc tương đối ít được sử dụng trong y học dân gian. Theo y học cổ truyền, dược liệu này có vị đắng, tính lạnh và tác dụng thanh nhiệt, lương huyết, giải độc, cầm máu. Liều lượng hàng ngày là từ 4 – 6g.
Chú ý: Cần thận trọng khi sử dụng trong trường hợp sốt mà không có mồ hôi.
Nhân dân từ lâu đã sử dụng cánh kiến đỏ để nhuộm răng đen và gắn cán dao hay lưỡi cày. Dù việc nhuộm răng không còn phổ biến như trước, nhưng một số người vẫn sử dụng cánh kiến đỏ để nhuộm.
Trong y học hiện đại, cánh kiến đỏ được sử dụng để làm lớp tráng bên trong các dụng cụ trữ nước tiểu và chế tạo khuôn răng giả. Một số nơi còn sử dụng nhựa này để làm vật liệu cách điện, nón nỉ, keo xịt tóc và pha chế các chất sáp/hóa chất để làm bóng sàn nhà.
Dược liệu có vị đắng, tính lạnh, tác dụng thanh nhiệt, lương huyết, giải độc, cầm máu
3. Bài thuốc chữa bệnh từ Cánh kiến đỏ
Theo Đông y, cánh kiến đỏ được sử dụng để chữa các chứng bệnh như hắc lào, mụn nhọt ngoài da, bế kinh, u xơ tử cung, và còn rất nhiều bệnh khác. Cụ thể như sau:
3.1. Bài thuốc trị mụn nhọt, ghẻ lở và mụn nhọt
Dùng dược liệu cánh kiến đỏ tán thành bột mịn rồi xoa lên vùng da cần điều trị.
3.2. Bài thuốc chữa bế kinh, rối loạn kinh nguyệt và u xơ tử cung
Hỗn hợp từ dược liệu cánh kiến đỏ (50g), Hồi đầu thảo (30g) và Nga truật (30g). Các loại dược liệu này sau đó được sấy hoặc phơi khô, sau đó tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng từ 4 – 5g, ngày dùng 2 lần.
3.3. Bài thuốc giúp phòng ngừa và điều trị bệnh sâu răng
Kết hợp cồn 5% và dược liệu. Sau đó, chấm dung dịch này vào chân răng đau nhức.
Chú ý khi sử dụng Vị thuốc:
- Cẩn thận khi sử dụng cánh kiến đỏ trong trường hợp sốt mà không ra mồ hôi.
- Để tránh nhầm lẫn, cần phân biệt cánh kiến đỏ và cánh kiến trắng (An tức hương).
- Vì còn ít nghiên cứu và sử dụng trong y học dân gian, cần tư vấn ý kiến chuyên gia trước khi sử dụng.
Nội dung trên chỉ mang tính chất tham khảo và không thay thế tư vấn y tế chuyên nghiệp.
Nếu bạn muốn tìm hiểu thêm về Cánh kiến trắng, hãy truy cập vào www.lrc-hueuni.edu.vn.
Bài viết bởi Bác sĩ Phạm Thị Linh
