Nguồn gốc cây cói
Trên thế giới
Cây cói xuất hiện ban đầu ở vùng Đông Nam Á và sau đó được mở rộng ra các khu vực khác như Ấn Độ, Trung Quốc, châu Úc và Indonêsia.
Ở Việt Nam
Cách đây 5 thế kỷ, người dân Việt Nam đã biết trồng và dệt chiếu từ cây cói. Hiện nay, cây cói được trồng và canh tác tại 26 tỉnh, thành phố ven biển với diện tích 12.859ha, tập trung chủ yếu ở 3 vùng lớn: Vùng đồng bằng Sông Hồng, vùng duyên hải Bắc Trung Bộ và vùng đồng bằng sông Cửu Long. Hai loài chủ yếu được trồng là cói bông trắng (Cyperus tegetiformis) và cói bông nâu (Cyperus corymbosus).
Mô tả sơ bộ về cây cói
Cây cói, tên khoa học là Cyperus malaccensic Lamk., là loại cây thực vật một lá mầm thuộc họ Cói (Cyperaceae). Cây cói có khoảng 95 chi với 3800 loài, phân bố rộng rãi khắp nơi, đặc biệt là ở vùng ôn đới và hàn đới. Trong số đó, chi Cyperus có 61 loài, đa phần là các loài hoang dại. Cây cói có thân 3 cạnh hay hình trụ, lá hình đường, cụm hoa dạng anten hoặc thu ngắn lại thành đầu gồm các bông. Hoa của cây cói là hoa lưỡng tính, không có bao hoa, và quả có 3 cạnh.
Cấu tạo của cây cói gồm 2 phần chính: Phần dưới mặt đất và phần trên mặt đất. Phần dưới mặt đất bao gồm rễ và thân ngầm, trong khi phần trên mặt đất bao gồm thân khí sinh, lá, hoa, quả và hạt.
Các giai đoạn sinh trưởng và phát triển của cây cói
Cây cói có một vòng đời từ khi nẩy mầm đến khi ra hoa và lụi chết trong khoảng 34 tháng. Tuy nhiên, tuổi thọ của phần thân ngầm của cây cói có thể kéo dài đến hàng chục năm tùy theo điều kiện đất đai và kỹ thuật chăm sóc. Sinh trưởng và phát triển của cây cói được chia thành 4 giai đoạn chính:
Giai đoạn nẩy mầm của thân ngầm
Giai đoạn này bắt đầu sau khi cấy mống cói xuống ruộng. Trong điều kiện thuận lợi, các mầm sẽ nẩy mầm và phát triển thành nhánh mới. Mỗi thân ngầm thường có 4 mầm, trong đó mầm 1 và 2 luôn ở trạng thái hoạt động, còn mầm 3 và 4 ở trạng thái ngủ được lá bẹ và lá vảy bảo vệ.
Giai đoạn đâm tiêm và đẻ nhánh
Giai đoạn này là giai đoạn đầu của đẻ nhánh. Từ mầm 1 ở thân ngầm sẽ mọc ra 2 nhánh, và hai nhánh mọc ra từ cùng một thân mầm sẽ tạo thành hai ngọn. Khi các nhánh đó nhô lên khỏi mặt đất từ 5-20cm và lá mác vẫn chưa xoè ra, được gọi là cói đâm tiêm. Sau khi tiêm mọc 5-7 ngày và lá mác xòe ra, được gọi là đẻ nhánh.
Giai đoạn vươn cao
Sau khi nhánh đã có lá mác vượt quá 10cm khỏi lá bẹ, thân cói bắt đầu vươn cao. Thời gian vươn cao kéo dài khoảng 30-45 ngày. Nhiệt độ và ánh sáng đóng vai trò quan trọng trong giai đoạn này, với nhiệt độ 25-270C là lý tưởng cho sự sinh trưởng mạnh của cây cói.
Giai đoạn ra hoa và chín
Cây cói chỉ ra hoa trong điều kiện ngày ngắn. Hoa hình thành ở kẽ lá mác phía đầu thân khí sinh. Vụ cói chiêm ở miền Bắc thường ra hoa từ tháng 5 đến trung tuần tháng 6, còn vụ cói mùa thì ra hoa từ tháng 8 đến trung tuần tháng 9. Hoa của cây cói phơi màu và chín từ dưới lên trên.
Tác dụng và các sản phẩm từ cây cói
Cây cói không chỉ được sử dụng để dệt chiếu, mà còn sản xuất các sản phẩm thủ công mỹ nghệ như túi xách, láu, dép, mũ cói và nhiều mặt hàng khác. Trồng cây cói cũng có tác dụng bảo vệ đê điều và cải tạo đất mặn. Ngoài ra, cây cói còn được sử dụng trong y học, chủ yếu là thân rễ và thân ngầm. Một số loài cói còn có tác dụng làm thức ăn cho gia súc.
Nông dân thu hoạch và sơ chế cói thành phẩm
Dưới đây là một video clip hữu ích về kinh nghiệm làm cói theo cách cổ truyền: Kinh nghiệm làm cói theo cách cổ truyền | VTC
Trên đây là một cái nhìn tổng quan về cây cói, loài cây tuyệt vời từ vùng Đông Nam Á. Việc trồng và sử dụng cây cói không chỉ mang lại một loạt sản phẩm hữu ích mà còn góp phần bảo vệ và cải tạo môi trường. Hãy khám phá thêm về cây cói và các ứng dụng của nó tại trang web www.lrc-hueuni.edu.vn.
