Khi tôi viết bài này, cây cui ở ấp Bình Trung (Định Trung, Bình Đại) đã không còn nguyên vẹn như trước kia. Một cơn bão đã quật gãy cây, chỉ còn lại một phần gốc với bộ rễ hiếm thấy. Bộ rễ đan xen nhau, tạo thành một cảnh tượng độc đáo, nhưng đồng thời cũng tách biệt hai phần của cây khiến người ta không thể nhìn thấy từ một phía sang phía kia.
Sau cơn bão, khi tôi trở về đây, bà con đang cùng nhau gom góp cây lá để dựng lại miếu bà bên gốc cây cui. Mặc dù thân cây không còn nguyên vẹn, nhưng xung quanh gốc cây vẫn có những người ôm nhau, những chồi non nhỏ nhắn vẫn nẩy mầm xanh tươi. Vì cây cui mang trong mình một giá trị lịch sử, tập thể lãnh đạo xã đã chụp ảnh và in tưởng niệm trên bìa tập “Lịch sử đấu tranh cách mạng xã Định Trung 1930-2000”.
Đại tá Cao Hoàng Minh, một nguyên sĩ quan ban liên hợp quân sự 4 bên Hiệp định Paris về Việt Nam, cũng là dân ở ấp Bình Trung, đã chia sẻ rằng ngày xưa bà của anh đã từng lượm trái cui về cho ông nội anh chơi chòi. Thấy mảnh đất trống quanh cây cui trông u ám, người ta đã xây dựng miếu thờ bà bên gốc cây. Tuy có lẽ không ai lưu giữ “lý lịch” của cây cui, nhưng qua nhiều nguồn thông tin, cây cui được cho là đã tồn tại hơn hai trăm năm.
Cui là một loại cây chịu nước mặn, có gỗ chắc, rễ mọc rợp tràn, u nần, kháng mối mọt, chỉ phổ biến ở vùng có đặc tính hai mùa mặn ngọt như Bình Trung. Vỏ cui dày, sần sùi, lá lớn, nhám, trái cui có kích thước như trứng vịt, vỏ cứng giống cây, khi rụng xuống sẽ nổi lềnh bềnh, theo dòng nước rạch, để mọc lên mới. Đối với những đứa trẻ nghèo nông quê như tôi ngày xưa, niềm vui lớn nhất chính là sau mỗi buổi chiều về từ cày cấy, nhốt vịt vào chuồng, chúng tôi thường hô hấp hồi cuối cánh đồng để tìm trái cui, chơi cá bống sao và thỏi lòi. Có một câu chuyện thú vị là bạn của tôi, từng sống trong hoàn cảnh nghèo khó, cùng vợ con ở nhà dừa lá láng, trống trơn. Nhưng sau một thời gian, trong nhà anh ta đã có giường, ghế sofa, tủ… toát lên vẻ đẹp của gỗ cẩm lai. Khi hỏi, anh ta tiết lộ, những thứ đó đều là từ gỗ cây cui xen kẽ với tra và quao, anh ta đã tự trồng và kiếm thợ cưa để chế tác.
Dưới tán cây cui, có một miếu bà. Mặc dù không rõ miếu này có ý nghĩa linh thiêng như thế nào, nhưng nhiều người đã trở thành tín đồ và thờ cúng tại đây, thường xuyên tổ chức lễ cúng bao gồm heo quay, bánh trái… Từ đó, cây Cui và miếu bà đã trở thành những chủ đề đồn đại về những điều huyền bí. Thời kỳ Pháp thuộc, bọn Lê-on Le-roy đã giết hàng loạt người dân từ Bình Đại đến An Hóa. Đa số người dân ở Bình Trung đã tham gia phong trào Việt Minh, tìm đường sinh kế đến miền Đông và rừng U Minh. Tuy nhiên, có một số người không may bị lính bắt và tra tấn dã man. Đêm đêm, những người sống sót lại thường ngồi lại kể những câu chuyện ma ở miếu bà, làm con nít nghe sợ mặt mày, khiến phụ nữ không dám ra ngoài. Mọi người đều cho rằng cây cui có vẻ u ám, đen tối và huyền bí. Khi bầy đom đóm lập lòe, mọi người tin rằng đó là bà đang trở về. Ngày cũng như đêm, không ai dám đi một mình đến miếu Cây Cui. Người lính trong làng cũng sợ đến mức không dám đi ba trui (tuần ban đêm) tới đây. Địa điểm này đã trở thành nơi hẹn hò của cán bộ cách mạng, và còn là nơi đặt hộp thư mật. Dù bọn lính nghi ngờ nhưng không dám đến đây, vì sợ bị bà “bẻ cổ”.
Chuyện này từ từ truyền miệng và ngày càng lan rộng. Tuy nhiên, giữa những thời kỳ đen tối ấy, có một người không sợ hãi. Dù đó là thời kỳ của “Luật 10/59” do Mỹ Diệm ban hành, một thời gian mà anh ta luôn gặp gỡ kẻ thù và nghe những tin đồn ma quái… Anh ta luôn sẵn sàng bơi xuồng qua cây cui để gặp cán bộ, nhận thơ từ hòm thơ mật và đưa đón họ đi tới những nơi trong xã, huyện. Đó chính là bà Nguyễn Thị Nhung (bà con gọi là bà Mươi Trầu), vợ của liệt sĩ Cao Minh Tuân. Bốn người con trai của bà cũng tận tụy tham gia kháng chiến. Nhà của bà Mười cách cây cui một dòng rạch (rạch Bình Trung). Nhiều cán bộ cấp cao từng ở đây đã được bà bảo vệ, đưa đón công khai. Nhiều nhân vật đáng kính như bà Nguyễn Thị Định, ông Mười Thi, Bảy Đá, Tư Chí… đã được bà chăm sóc. Mặc dù không phải là mẹ Việt Nam Anh hùng, nhưng bà Mười vẫn được người dân khâm phục vì tinh thần dũng cảm và lòng trung thành đảng viên. Bà đã nhiều lần bị bắt giam, tra tấn dã man, dù chết đi sống lại, nhưng bà vẫn giữ được tinh thần kiên cường. Bà Mười không phải người duy nhất nổi tiếng trong xóm Cây Cui, cả xóm này còn nhiều gia đình cách mạng, nhiều người hùng mạng. Anh Trương Văn Tánh đã không tiết lộ cơ sở cách mạng, nơi cất giấu vũ khí. Giặc điên cuồng dùng phảng phất cỏ chặt lìa đầu anh và quăng xuống rạch Bình Trung. Anh Cao Văn Thậm mặc dù giặc cố gắng mua chuộc và dụ dỗ, nhưng anh vẫn kiên cường với ý chí sắt đá. Anh đã tuyên bố: “Bây giờ các người bắn tui làm tui thương thì bắn tui chết đi luôn đi, đừng hy vọng làm tui đầu hàng”, “Tui là lính Cụ Hồ. Quân chó săn của cục bợ bay sắp chết đến nơi rồi”. Trước khi ngã xuống, anh Tuấn còn hô lớn: Tiến lên diệt hết giặc anh em ơi. Anh Khuê trước khi hy sinh đã ném hết băng đạn và giết nhiều tên giặc. Còn anh Lộc, từ công sự đội rơm, trước khi hy sinh đã dũng cảm sử dụng mã tấu để chiến đấu với giặc…
Ngoài ra, xóm Cây Cui còn liên quan một chuyện lịch sử cổ xưa liên quan đến Đồng Khởi ở Bến Tre. Vào một đêm, cuộc khởi nghĩa Đồng Khởi đã bắt đầu tại vùng này. Lực lượng nổi dậy đã trừng trị tên ác ôn (Cai Giựt), của Quản Huỳnh và dán bản án tử hình, cảnh cáo trước nhà những tên ác ôn khác ở Bình Trung. Lực lượng chỉ huy Đồng Khởi của xã đã leo lên cây cui cắm lá cờ cách mạng. Mọi người đi trên tuyến lộ Bình Đại – An Hóa hay trên sông Cửa Đại đi Bình Đại – Mỹ Tho đều có thể nhìn thấy lá cờ tung bay giữa trời và cùng ca hát, mừng cách mạng. Lá cờ tung bay trong cả tuần trước mặt kẻ thù…
Xóm Cây Cui và ấp Bình Trung được coi là một miền quê hẻo lánh, nghèo khó suốt bao thập kỷ. Trong thời kỳ Đồng Khởi, bà con không có đuốc lá dừa giống những nơi khác ở Bến Tre, mà thay vào đó là đốt đuốc rơm, đốt khí đá (ống lói), đánh mõ tre, vây bót, diệt đồn. Nhưng giờ đây, sau bao năm tháng đấu tranh, cuộc sống của bà con đã thoát khỏi cảnh nghèo khó. Hình ảnh nông thôn mới, với con đường văn minh, hiện đại, đang tràn ngập xóm Cây Cui và ấp Bình Trung.
Quả là một câu chuyện huyền thoại, đậm chất lịch sử ở xóm Cây Cui. Nhìn cây cui đó, ta có thể cảm nhận được những ký ức đẹp và trào lên rất nhiều cảm xúc. Cây cui và miếu bà đã đồng hành trong suốt quá trình kháng chiến, trở thành biểu tượng của sự dũng cảm và kiên trung của dân tộc.
