Ẩn sâu trong vùng đồng cỏ xanh mướt, cây mè lai – một loài cây nhỏ hấp dẫn với chiều cao khoảng 1-2 mét, đã từ lâu trở thành nguồn dược liệu vô cùng quý giá của con người. Bài viết này sẽ đưa bạn khám phá về mè lai, cây thuốc đặc biệt có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới châu Mỹ và được trồng phát triển ở nhiều vùng nhiệt đới khác trên thế giới, bao gồm cả Việt Nam.
Mô tả chi tiết về cây mè lai
Cây mè lai có những đặc điểm độc đáo, như chiều cao nhỏ, lá mọc so le và chia thành 3 hoặc đôi khi 5 nhánh. Lá của cây gần như tròn, có đường kính khoảng 12-15cm, gốc hình tim rộng và đầu hơi nhọn. Mặt mép lá có lông mi dạng tuyến rất nhỏ, cuống lá dài bằng phiến cũng có lông dạng tuyến và lá kèm xẻ.
Cụm hoa của cây mè lai mọc thành chùy, lá bắc là thuôn, hoa màu đỏ và đơn tính. Hoa đực có lá dài hình trái xoan và có lông ở mặt ngoài, cánh hoa nhẵn và nhị một bó. Hoa cái có lá đài hơi dài hơn ở hoa đực, cánh hoa giống hoa đực và bầu có lông. Quả của cây mè lai có hình dạng nang, nhẵn và bằng ở hai đầu, có 3 khía, màu sắc xám đỏ và có điểm chấm đen. Cây mè lai thường ra hoa quả vào mùa từ tháng 4 đến tháng 6.
Phân bố và sinh thái của cây mè lai
Mè lai ban đầu có nguồn gốc ở vùng nhiệt đới châu Mỹ, từ Mexico đến Paraguay. Tuy nhiên, sau đó, cây này đã được du nhập và trồng phát triển ở khắp các vùng nhiệt đới ở châu Á, châu Phi và Thái Bình Dương.
Ở Việt Nam, mè lai không chỉ là một loại cây trồng mà còn có khả năng tự nhiên hoang dại hóa ở nhiều tỉnh thuộc vùng trung du và núi thấp của miền Bắc, như Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Bắc Ninh, Tuyên Quang, Thái Nguyên, Hà Tây, Quảng Ninh và nhiều nơi khác. Cây mè lai có khả năng chịu được khô hạn và ưu tiên ánh sáng. Thường thì người ta trồng mè lai làm hàng rào quanh ruộng cao hoặc bờ nương rẫy ở các vùng đồi. Cây này có khả năng tái sinh tự nhiên tốt từ hạt và cũng dễ dàng trồng bằng cách cắm cành.
Mè lai và tác dụng dược lý
Cây mè lai không chỉ là một loại cây trang trí hấp dẫn mà còn có nhiều tác dụng dược lý quan trọng. Cao ether từ cành non của cây mè lai có hoạt tính kháng khuẩn với Staphylococcus aureus và Escherichia coli. Cao nước của cây cũng có tác dụng diệt côn trùng. Trong các thử nghiệm về hoạt tính chống sốt rét in vitro trên Plasmodium falciparum, cao chiết nước nóng của cây cũng có tác dụng ức chế 100% với liều tương đương 30g. Cao cồn từ rễ cây mè lai cũng có hoạt tính ức chế ung thư trong các thí nghiệm trên động vật.
Ngoài ra, đã phân lập được jatrophon và một số chất có liên quan có hoạt tính kháng ung thư trên bệnh bạch cầu lympho p – 388 in vitro và in vivo, cũng như trên carcinom mũi – hầu in vitro. Jatrophon còn có tác dụng ức chế trực tiếp và không cạnh tranh trên co bóp tim và cơ trơn cô lập, có thể do làm thay đổi sự giữ Ca2+ trong tế bào. Nhựa mủ và cao methanol từ hạt mè lai cũng được nghiên cứu về tác dụng diệt sên. Nhựa mủ có hiệu lực cao đối với sên Lymara acuminata trong môi trường nước. Độc tính của nhựa mủ một phần do ức chế acetylcholinesterase và các phosphatase acid và kiềm ở ốc sên.
Công dụng và sử dụng của cây mè lai
Cây mè lai có các bộ phận dùng như lá, hạt và vỏ cây. Dầu từ hạt mè lai có thể được dùng bôi ngoài để trị bệnh phong. Nhựa từ cây có thể được dùng để bôi chữa rắn cắn. Lá của cây có thể uống để chữa ho khan, mỗi lần dùng từ 7-12 lá. Ngoài ra, lá mè lai, lá vạn niên thanh và củ ngô đồng cũng có thể được nấu thành cao để làm thuốc dán.
Ở một số quốc gia Đông Nam Á, như Ấn Độ và Nepal, mè lai được sử dụng để trị bệnh đường tiết niệu, điều kinh và các bệnh liên quan đau dạ dày, hoa liễu và đổ lọc máu. Người dân cũng dùng lá mè lai để trị mụn nhọt, eczema và ngứa. Một số nước như Haiti, Costa Rica và đảo Ăng Ti cũng sử dụng cây mè lai để trị nhiều bệnh khác nhau, bao gồm cả ung thư.
Mè lai – một trong những kho tàng của thiên nhiên mà chúng ta nên tận dụng và khám phá hơn. Đây là một loài cây thuốc đáng quý, mang lại nhiều lợi ích cho con người. Hãy tìm hiểu thêm về mè lai tại www.lrc-hueuni.edu.vn để cùng khám phá thế giới thú vị của cây thuốc này!
*Nguồn: Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam
