Mô tả
Hươu sao, hay còn gọi là hươu lùn, là một loài hươu có kích thước trung bình, thân dài từ 1,2-1,4m. Con cái thường nhỏ hơn, đầu nhỏ, cổ dài, mõm hơi thuôn, miệng hẹp, mắt to sáng, tai vểnh. Chân cao, thon nhỏ, đuôi ngắn. Bộ lông mịn, màu vàng hung, có những vết tròn trắng sắp xếp thành nhiều hàng dọc hai bên sườn, bụng trắng.
Nai, hay còn gọi là hươu sừng, là một loài hươu lớn, thân dài từ 1,8-2m. Đầu nhỏ, cổ ngắn to, mõm thuôn nhọn, miệng hẹp, tai nhỏ vểnh. Sừng chia làm 3 chạc, lớn hơn sừng hươu sao. Chân dài, đuôi ngắn. Lông màu xám nâu, nâu thẫm hoặc đen tuyền, thưa, ngắn và hơi thô.
Ngoài ra, còn có các loài hươu vàng, hươu đầm lầy, nai cà tông hay nai cá, và hoẵng hay con mang cũng được sử dụng.
Phân bố, sinh thái
Hươu sao, hươu vàng, nai và nai cà tông đều phân bố ở các nước châu Á. Ở Việt Nam, hươu sao hiện đã trở nên hiếm gặp và chỉ còn tồn tại trong một số khu vực như tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh, Vườn quốc gia Cúc Phương, vườn thú Hà Nội và Thảo cầm viên TP. Hồ Chí Minh. Nai cũng đang trong tình trạng nguy cơ tuyệt chủng tương tự như hươu sao.
Hươu, nai sống ở rừng thưa, rừng thứ sinh vùng núi đất và thường thành bầy đàn. Chúng rất nhạy bén và nhút nhát, chỉ một tiếng động nhỏ, thậm chí tiếng lá xào xạc cũng có thể khiến chúng chạy xa. Thức ăn chủ yếu của hươu, nai là cỏ non, lá cây, chối mâm, quả dại. Chúng ghép đôi và sinh sản vào mùa.
Bộ phận dùng
Sừng của hươu và nai (chỉ có hươu đực, nai đực mới cho sừng từ năm thứ ba tuổi, lúc này sừng mới tốt).
Sừng non của hươu được gọi là nhung hươu hay lộc nhung (sừng non của hươu sao là hoa lộc nhung). Sừng non của nai được gọi là nhung nai hay mê nhung. Sừng non khi mới mọc là mềm, chưa phân nhánh, có lông nhung mềm, mịn, màu vàng hồng hoặc vàng nâu. Sừng non của hươu và nai có chất nhung quý nhất dược ưa chuộng. Sừng non bắt đầu phân nhánh ngắn là nhung yên ngựa, sau đó là những chạc cong queo, lông thưa hơi to. Một con hươu sao đực từ tuổi thứ ba trở lên, hàng năm cung cấp một cặp nhung tươi với lượng khoảng 700g. Người ta thường dùng nhung của hươu, nai săn bắn được và nhung của hươu, nai nuôi.
Ngoài ra, còn có sự sử dụng của sừng già hay gạc của hươu, nai gọi là lộc giác. Sừng hươu sao phân nhánh đối xứng, mỗi bên có 2-4 chạc, dài 40-60cm. Sừng rụng hàng năm vào mùa hạ.
Công dụng
Nhung hươu, nai là một vị thuốc quý đứng thứ hai sau nhân sâm trong tứ bảo dược của y học cổ truyền. Nó được sử dụng từ lâu đời để chữa các bệnh như suy nhược thần kinh, hen suyễn mạn tính, di tinh, ù tai, mắt mờ, đau gối, đau lưng, băng huyết, rong kinh, bạch đới, mồ hôi trộm, vết thương và nhiều bệnh khác. Thuốc thường được dùng ở dạng bột, viên hoặc ngâm trong rượu uống. Nhung hươu, nai không chỉ có tác dụng bổ dưỡng, mà còn có thể làm lành vết thương, mạnh gân xương, giảm mệt mỏi và làm tăng cường sinh lực.
Ngoài ra, cao ban long từ nhung hươu, nai cũng được sử dụng để chữa suy nhược cơ thể, thổ huyết, nôn ra máu, tử cung xuất huyết, kinh nguyệt nhiều, lỡ loét sưng nhức. Lộc giác sương có tác dụng bổ dưỡng, trợ dương và ích tinh. Huyết hươu, nai có tác dụng bổ, tráng dương, chỉ huyết và giải độc.
Bài thuốc có hươu, nai
Dưới đây là một số bài thuốc có sử dụng nhung hươu, nai trong y học cổ truyền ở Việt Nam và Trung Quốc:
-
Cao “Nhị long ẩm”: Cao ban long và long nhãn được kết hợp để tạo ra một loại cao bổ cổ truyền dùng cho người cao tuổi.
-
Viên tăng lực: Là viên thuốc dùng để chữa suy nhược cơ thể sau khi ốm, lao lực.
-
Chữa thiếu máu, thẩm kinh suy nhược, di mộng tinh, kém ăn, mệt mỏi: Các dược liệu nhung hươu, nai được kết hợp với các thảo dược khác để tạo ra một bài thuốc tổng hợp.
-
Chữa trẻ em còi xương, gầy yếu, ăn kém tiêu: Lộc giác sương, đậu đen và các thảo dược khác được pha chế để tạo ra một bài thuốc dành cho trẻ em.
Đây chỉ là một số ví dụ, còn rất nhiều bài thuốc khác sử dụng nhung hươu, nai trong y học cổ truyền.
Vì những lợi ích vô cùng quý giá mà hươu, nai mang lại, nên việc bảo vệ và duy trì nguồn sống của chúng là cực kỳ cần thiết.
- Nguồn: Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam
