Thiên niên kiện, một vị thuốc quý từ thiên nhiên, đã tồn tại từ lâu đời và được sử dụng trong y học cổ truyền. Với tên khoa học Rhizoma Homalomenae occultae, còn được gọi bằng nhiều tên khác nhau như sơn thục, bao kim, ráy hương, sơn phục, vắt vẻo, và vạt hương, vị thuốc này có hương vị đắng, cay, ngọt, ôn, và quy vào các kinh can và thận.
Thiên niên kiện là một loại cây sống lâu năm, có thân rễ mập, thẳng hoặc cong bò dài, và đường kính khoảng 10-30cm. Khi bẻ ngang, thân rễ có xơ như kim và mang mùi thơm. Cây có lá mọc từ thân rễ, phiến lá sáng bóng, dài tới 30cm, và có 3 cặp gân gốc, 7-9 cặp gân phụ. Cụm hoa của cây là những bông mo màu xanh dài 4-6cm, không rụng, và buồng chứa nhiều noãn. Quả của cây mọng thuôn và chứa nhiều hạt có rạch.
Về thành phần hóa học, thiên niên kiện chứa tinh dầu có màu vàng nhạt và mùi thơm dễ chịu. Tinh dầu này chứa khoảng 40% l-linalol, một ít terpineol và khoảng 2% este tính theo linalyl acetat. Ngoài ra, trong tinh dầu còn có sabinen, limonen, a-terpinen, acetaldehyt, và aldehyd propionic. Thân rễ của cây được dùng làm bộ phận chính để thu hoạch và sấy khô, với khoảng 0,8-1% tinh dầu tính theo rễ khô kiệt.
Thiên niên kiện có nhiều ứng dụng trong việc hỗ trợ điều trị, đặc biệt là trong việc trừ phong thấp và cường cân cốt. Với tác dụng chủ trị phong hàn thấp, vị thuốc này có thể giảm các triệu chứng như thắt lưng và đầu gối lạnh đau, chân co rút tê bại.
Cách sử dụng và liều dùng của thiên niên kiện khá đơn giản. Ngày dùng từ 4,5-9g, có thể phối hợp trong các bài thuốc hoặc ngâm rượu. Nếu dùng ngoài, có thể nghiền nát thân rễ tươi, sao nóng, và bóp vào chỗ đau nhức. Hoặc có thể ngâm thiên niên kiện khô với rượu để xoa bóp chỗ đau nhức, tê bại, và phong thấp.
Tuy nhiên, cần lưu ý không sử dụng loại thuốc này cho những người có nguy cơ âm hư hoả vượng, mồm khô, và họng đắng.
Thiên niên kiện cũng được sử dụng trong nhiều bài thuốc khác trong Đông y để chữa trị các vấn đề sức khỏe khác nhau. Với vị đắng, cay, mùi thơm, và tính ấm, vị thuốc này có tác dụng khử phong thấp, bổ gân cốt, và chỉ thống tiêu thũng. Trong dân gian, thiên niên kiện thường được kết hợp với cỏ xước, thổ phục linh, và độc lực để trị tê thấp và nhức mỏi. Có thể dùng tươi giã để ngâm rượu xoa bóp chỗ đau nhức, tê bại, và phong thấp.
Dưới đây là một số bài thuốc được chế từ thiên niên kiện:
- Bài 1: Thiên niên kiện 10g, Hy thiêm 20g, Mộc qua 15g, Ngưu tất 5g. Sắc uống ngày một thang.
- Bài 2: Thiên niên kiện, Dây chiều, Kê huyết đằng, Đan sâm, Thục địa, Xích thược, Thổ phục linh, Độc hoạt, Khương hoạt, Tang ký sinh, Đỗ trọng mỗi vị 12g; Đảng sâm 20g, Hoài sơn 16g, Ngưu tất 10g, Nhục quế 8g. Sắc uống mỗi ngày một thang.
- Bài 3: Thiên niên kiện, Kê huyết đằng, Hà thủ ô trắng, Ngũ gia bì mỗi thứ 50g ngâm rượu cùng rắn hổ mang, rắn ráo, rắn cạp nong, sau ba tháng thì uống theo bữa cơm mỗi lần một chén nhỏ.
- Bài 4: Thiên niên kiện 12g, rễ cỏ xước 40g, Hy thiêm 28g, Thổ phục linh 18g, Cỏ mực 16g, Ngải cứu 12g, Thương nhĩ tử (sao vàng) 12g. Sắc uống ngày một thang.
- Bài 5: Thiên niên kiện 12g, Rễ bưởi bung 10g, Quả dành dành 8g. Sắc hoặc ngâm rượu uống.
- Bài 6: Thiên niên kiện, Kim ngân, Cỏ xước, Thổ phục linh, Hy thiêm, Ké đầu ngựa, Cây xấu hổ, Dây đau xương, Cà gai leo. Các lượng bằng nhau, rửa sạch, đun kỹ, cứ 1 kg dược liệu khô sắc lấy 1 lít nước thuốc, chế thành rượu thuốc hoặc si rô để uống.
- Bài 7: Thiên niên kiện 12g, Cốt toái bổ 10g, Bạch chỉ 8g. Sắc uống.
Ngoài ra, thiên niên kiện còn được sử dụng để chữa đau bụng kinh bằng cách kết hợp với rễ bưởi bung, rễ bướm bạc, gỗ vang, và rễ sim rừng. Ngoài ra, vị thuốc này cũng có tác dụng trong việc chữa dị ứng, mẫn ngứa, và lở sơn khi kết hợp với sả và gừng.
Với các thành phần tự nhiên và công dụng phong phú, thiên niên kiện là một vị thuốc đáng giá trong việc hỗ trợ điều trị nhiều vấn đề sức khỏe. Hãy tìm hiểu thêm về các sản phẩm y tế tự nhiên tại www.lrc-hueuni.edu.vn để chăm sóc sức khỏe của bạn theo cách tự nhiên và an toàn nhất.
